Gnieźnianie w powstaniu listopadowym

[aktualizacja 9.12.2017 r.]

Wojciech Kossak, Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi
na moście w Łazienkach 29 listopada 1830, fot. Wikipedia

W 1830 roku sytuacja wewnętrzna Królestwa Polskiego była napięta – łamanie konstytucji przez cara Mikołaja I, cenzura i represje wobec środowisk patriotycznych stały u przyczyn powstańczych nastrojów Polaków. Kroplą, która przelała czarę goryczy stały się plany użycia polskich żołnierzy do tłumienia rewolucji w Belgii i Francji.

Powstanie, przygotowane przez Sprzysiężenie Podchorążych, na którego czele stał ppor. Piotr Wysocki, rozpoczęło się wieczorem 29 listopada 1830 roku w Warszawie. Podchorążowie uderzyli najpierw na koszary kawalerii carskiej, nie uzyskując jednak powodzenia, wycofali się na most Jana III Sobieskiego w Łazienkach, gdzie połączyli się z cywilnymi spiskowcami, którzy poprzednio zaatakowali Belweder – rezydencję namiestnika. Niestety zamach nie powiódł się. Generalicja polska sprzeciwiła się powstaniu i próbowała spacyfikować nastroje rewolucyjne. Podchorążych wsparła natomiast część wojska oraz mieszkańcy Warszawy. Momentem przełomowym okazało się zdobycie Arsenału, co pozwoliło na uzbrojenie ludności cywilnej.

Wkrótce po wydarzeniach Nocy Listopadowej powstanie rozszerzyło się na cały kraj i zyskało charakter ogólnopolski. Ochotnicy z różnych stron dawnej Rzeczypospolitej przedostawali się na ziemie objęte narodowym zrywem – wśród nich byli także gnieźnianie.

Jak czytamy w „Dziejach Gniezna” pod red. J. Topolskiego (wyd. PWN 1965):

„Wrzenie rewolucyjne w Poznaniu odbiło się echem w Gnieźnie. Wzrosły nastroje antypruskie, kolportowano ulotki zwalczające despotyzm.

Landrat Nowcki zwraca się 14.10.1830 z prośbą przez Regencję do dowódcy V korpusu gen. Fryderyka Rödera o wysłanie do Gniezna silnego oddziału wojska, czego jednak nie uzyskuje.

11.11.1830 znaleziono broszurkę polityczną zaadresowaną do komisarza sądowego Reykowskiego, ówczesnego przywódcy ruchu narodowego w mieście.

Po wybuchu powstania, mimo silnie strzeżonego kordonu i wezwania abpa Marcina Dunina do posłuszeństwa władzom z Wielkopolski do Królestwa przechodziły setki ochotników, wśród nich wielu gnieźnian. Organizatorem przerzutów przez odległą o 28km granicę był Reykowski. Pełnił on poważną funkcję w siatce konspiracyjnej w Wielkopolsce, na co wskazuje duże zainteresowanie władz pruskich jego działalnością oraz ożywione kontakty z emigracją po klęsce powstania.

W styczniu 1831 pierwsi gnieźnianie ruszyli na plac boju. W sumie 36 ochotników wzięło udział w walkach z Rosjanami. Powstańcy opuszczali miasto przeważnie grupkami po 2-3 ludzi, jedynie 30.06.1831 wymaszerował potajemnie 10-osobowy oddział. Ostatni ochotnicy z Gniezna przekroczyli granicę w czerwcu.

Ich skład społeczny: 12 czeladników i uczniów rzemieślniczych, 1 służący, 2 robotników, 9 niższych urzędników, 9 uczniów szkolnych, 2 o nieokreślonej profesji. Wśród uczniów jeden uczeń gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, pochodzący z Gniezna i tu mieszkający. Wiek ochotników wahał się między 16 a 36 lat. 20 nie przekroczyło 25. roku życia. Najmłodszy Aleksander Biernacki (16), uczeń szewski, najstarszy Józef Ziołecki (36), ojciec dwojga dzieci, służący sądu powiatowego. Także Żyd Marcus Wittkowski (28 lat), czeladnik fryzjerski. Część pomagała wojsku zamiast walczyć, jak czeladnik rusznikarski Józef Figiel, zatrudniony w fabryce broni w Warszawie.

Po upadku powstania 23 wróciło w rodzinne strony. Surowe represje: konfiskata majątku, więzienie w twierdzy. Dopiero amnestia z 26.12.1831 przyniosła im wolność. Nie wiadomo co się stało z pozostałymi 13 powstańcami.

W okresie powstania, gdy został ogłoszony przez władze stan oblężenia w Wielkopolsce, w Gnieźnie od 12.1830 stacjonował silny garnizon pruski.

Po klęsce nie zrezygnowano z dążeń do niepodległości. Reykowski korespondował z ośrodkami emigracyjnymi w Le Puy i Sallins. Do niejakiego Breańskiego przywywały listy z Bourges, Besançon i Avignon. Człowiek ten był krewnym wybitnych przedstawicieli uchodźstwa – braci Feliksa i Waleriana Breańskich, na co wskazuje korespondencja otrzymana w 1833 z Avignon (miejsce pobytu Feliksa) i Besançon (miejsce pobytu Waleriana). Policja gnieźnieńska uważnie śledziła Reykowskiego oraz Breańskiego. Mimo wysiłków nie zdołano przechwycić żadnych materiałów, które by pozwoliły wtrącić tych obu do więzienia.”

W wyniku klęski Powstania Listopadowego ograniczono autonomię Królestwa Polskiego. W 1832 r. zlikwidowano Sejm, a konstytucja została zastąpiona tzw. Statutem Organicznym. Od 1833 r. car wprowadził na ponad 20 lat stan wyjątkowy. Żołnierzy powstania wcielono do wojska rosyjskiego, a szlachta z terenów objętych powstaniem była przesiedlana do innych guberni. Wiele polskich majątków ziemskich zostało skonfiskowanych. Mimo tragicznych skutków powstania, Polacy udowodnili swoją waleczność. Wydarzenia Nocy Listopadowej długo podtrzymywały narodowy płomień, który wybuchał znów w kolejnych latach, by ostatecznie w 1918 r. Polska mogła wrócić na mapę Starego Kontynentu.

___________________________________

Znani uczestnicy powstania związani z ziemią gnieźnieńską:

1. Paweł Andrzejewski– z zawodu ślusarz, zm. 30.03.1872 r., pochowany w Poznaniu.

2. kpt. Leopold Białkowski– podczas powstania dowódca III pułku liniowego, zm. 28.06.1866 r., pochowany w Trzemesznie.

3. kpt. Jan Nepomucen Budzyński – zm. 09.10.1875 r., pochowany na cmentarzu przy ul. Kłeckoskiej w Gnieźnie.

4. kpt. Ignacy Chotomski – ur. 1788, zm. 21.07.1861 r., weteran wojen napoleońskich, pochowany na cmentarzu przy ul. Witkowskiej w Gnieźnie.

5.  Józef Ignacy Długołęcki – ur. 01.11.1814, zm. 06.03.1884 r., pochowany na cmentarzu przy ul. Wrzesińskiej w Czerniejewie.

6. ppor. Adolf Ignacy Skarbek-Malczewski herbu Abdank – ur. 18.06.1813 r., podczas powstania, jako adiutant polowy, odznaczony Złotym Orderem Virtuti Militari; weteran roku 1848 i 1863; zm. 29.05.1887 r., pochowany w Trzemesznie.

7. kpt. Józef Szynalski – ur. 1787, zm. 9.06.1864 r., pochowany na cmentarzu w Czerniejewie.

8. Piotr Świniarski – ur. 4.06.1806 r., podczas powstania oficer 1 pułku ułanów, zm. 3.11.1875 r., pochowany w Czerniejewie.

[więcej]

opracował:

Maciej Witczak

Hallerczycy w Gnieźnie

Objęcie dowództwa nad Armią przez generała Józefa Hallera,
źródło:
https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/67239/47ca7f839902907441ca0ae69a62ad1e/

4 czerwca 1917 sformowano Armię Polską we Francji, zwaną też od koloru mundurów Błękitną Armią. Formacja powołana została z inicjatywy R. Dmowskiego oraz kierowanego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego, a na jej czele stanął gen. Józef Haller. Już w 1918 roku polskie oddziały wzięły udział w walkach z Niemcami w Wogezach i Szampanii. W 1919 roku Armia Hallera, licząca niemal 70 tysięcy żołnierzy, wróciła do macierzy i brała udział w działaniach zbrojnych podczas wojny polsko-ukraińskiej oraz polsko-bolszewickiej. Generałowi przypadło też w udziale organizowanie ochrony Śląska, a następnie przejmowanie Pomorza, gdzie w 1920 r. dokonał symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem. Po latach generał Haller podkreślał ogromny zapał i poświęcenie żołnierzy, którzy jako ochotnicy przybywali do Błękitnej Armii z wielu krajów świata.

W niepodległej II Rzeczypospolitej działalność rozpoczęło wiele organizacji kombatanckich, w tym Związek Hallerczyków. Podległa Chorągwi Wielkopolskiej Placówka Gniezno zawiązała się w niedzielę 18 września 1921 roku. Lokalny oddział Związku spotykał się początkowo w hotelu Piast, później zebrania odbywały się w restauracji „Jedność” przy ul. Dąbrówki 16. Dnia 9 września 1923 r. na zaproszenie placówki do Gniezna przyjechał sam gen. Józef Haller – wówczas miały miejsce uroczystości patriotyczne z poświęceniem sztandaru gnieźnieńskich hallerczyków włącznie. Związek, później wespół z Towarzystwem Powstańców i Wojaków, pomagał kombatantom m.in. organizując pomoc materialną; organizowano także wycieczki, koncerty oraz zabawy taneczne.

Uroczystości z okazji rocznicy odzyskania dostępu do morza -
oddział Związku Hallerczyków w pochodzie ulicami miasta. Poznań, 9 lutego 1930 r.,
źródło: https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/158444/fc334a15e310edba870629cfd3407f75/

źródło: "Hallerczyk. Organ Związku Hallerczyków" nr 6, 20 marca 1925 r., s. 7.

Program wizyty gen. Hallera w Gnieźnie,
źródło: źródło: „Lech. Gazeta Gnieźnieńska. Codzienne pismo
polityczne dla wszystkich stanów.” Nr 202, 7 września 1923 r., s. 2-3

Grób żołnierza Błękitnej Armii, śp. Dionizego Benisza
na cmentarzu św. Piotra i Pawła w Gnieźnie

Tablica pamiątkowa poświęcona gen. Hallerowi na Rynku w Gnieźnie,
źródło: https://gniezno1966.files.wordpress.com/2011/10/rynek.jpg

Notatka na podstawie postu na portalu Facebook, opublikowanym z okazji 100. rocznicy powstania Armii Hallera:
https://www.facebook.com/gnieznienscypatrioci/posts/1581999911841562,
opracował Maciej Witczak

Młodzi niepokorni – Podziemna Armia Skautowska 1949-51

 Rok 1945 przyniósł Polsce ogromne zmiany. Wraz z zimową ofensywą na Berlin, przez polskie ziemie przetoczyła się machina wojenna Armii Czerwonej. Wkroczenie wojsk ze Wschodu oznaczało w istocie zmianę okupanta. W tej nowej rzeczywistości odnaleźć się musiała także polska młodzież, która stanęła przed koniecznością zajęcia stanowiska wobec nowej władzy. Nie reagowano jednakowo. Część młodych podporządkowała się dyrektywom komunistów, część postanowiła dostosować się do nowych realiów, a część postawiła na stanowczy sprzeciw i podjęcie konspiracyjnej działalności.

Oto działacze drugiej konspiracji. Za młodzi na konspirację w czasach wojny oraz walkę w oddziałach partyzanckich tuż po niej, jednak podtrzymywani duchem patriotycznym rodziców, starszego rodzeństwa czy kolegów. Według danych IPN w latach 1944-1956 istniało co najmniej 1236 młodzieżowych organizacji niepodległościowych, skupiających przynajmniej 11 tys. członków. Liczba ta opiera się na danych dotyczących zdekonspirowanych przez bezpiekę, jednak liczbę „młodych niepokornych” można szacować nawet na 20 tysięcy[1].

Historia drugiej konspiracji

U zarania Polski Ludowej, w latach 1944-56, obok legalnego Związku Harcerstwa Polskiego, powstawały powoli tajne organizacje młodzieżowe, które strukturalnie i organizacyjnie nawiązywały do przedwojennego ruchu harcerskiego oraz tradycji Szarych Szeregów. Szczególnym impulsem stała się likwidacja na przełomie 1949 i 1950 r. ZHP, który dotychczas funkcjonował w przedwojennym kształcie organizacyjnym i ideowym. Dodatkowo do powstawania młodzieżowych grup konspiracyjnych przyczyniła się polityka władzy ludowej, np. indoktrynacja w szkołach czy otwarta walka z Kościołem i wartościami katolickimi.

Młodzież powojennej Polski konspirację tworzyła podobnie do ich bohaterów z czasów II wojny światowej. Zaczynała się najczęściej od kilku słów o Katyniu, o fałszerstwie wyborczym czy aresztowaniu kolejnego „bandyty”. Później koledzy ze szkolnej ławki, z jednego podwórka czy drużyny harcerskiej tworzyli grupę, do której z czasem dołączało kilku lub kilkunastu innych – rzadko jednak organizacje tego typu zrzeszały więcej niż 20 członków[2]. Do organizacji skautowych należały z kolei w większości osoby związane z harcerstwem, tj. szeregowi działacze i kadra instruktorska. Działacze drugiej konspiracji odwoływali się do tradycji przedwojennego harcerstwa, Szarych Szeregów czy Hufców Polskich.

W latach 1944-47 w całej Polsce powołano 26 organizacji o rodowodzie harcerskim. Amnestia z 1947 r. przyczyniła się do spadku liczby grup; w tym roku zanotowano powstanie 6 organizacji. W 1948 r. powstało 21 grup, w kolejnych latach liczba ta pozostawała na podobnym poziomie. Łącznie w latach 1947-51 powstało 88 zrzeszeń. Stanowiło to blisko 72% wszystkich organizacji harcerskich w całym powojennym dziesięcioleciu[3].

Młodzi skauci sprzeciwiali się nowo narzuconej władzy na różne sposoby. Podejmowano aktywność samokształceniową i samowychowawczą, organizowano obozy harcerskie i biwaki. Kolportowano ulotki propagandowe, malowano napisy na murach, wreszcie prowadzono akcje sabotażu i dywersji. Często, w oczekiwaniu na rychły konflikt państw Zachodu ze Związkiem Sowieckim, gromadzono broń i sprzęt wojskowy.

W latach 1945-1956 w samej Wielkopolsce działało ok. 109 organizacji o profilu antykomunistycznym, z czego 98 stanowiły organizacje młodzieżowe[4]. Po utworzeniu w 1948 r. Związku Młodzieży Polskiej, władze podporządkowały sobie także harcerstwo oraz zakazały zrzeszać się młodzieży katolickiej. Wówczas nastąpił wzrost organizacji określanych przez bezpiekę jako „proharcerskie” i „prokatolickie”. Jedną z takich organizacji była gnieźnieńska Podziemna Armia Skautowska (PAS).

Geneza USA-PAS

Historia obecnego I Liceum Ogólnokształcącego w Gnieźnie sięga 1863 roku. Wówczas władze zaboru pruskiego zgodziły się na utworzenie w tzw. Wyższej Szkoły Miejskiej dla Chłopców. Trzy lata później szkoła została upaństwowiona i uzyskała Królewskiego Gimnazjum Gnieźnieńskiego. Po odzyskaniu niepodległości, szkoła wznowiła działalność jako Gimnazjum i Szkoła Realna w Gnieźnie. Po zakończeniu niemieckiej okupacji, od marca 1945 roku szkoła działała jako Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Chrobrego w Gnieźnie. Od roku szkolnego 1951/52 placówka stała się koedukacyjna. Szkoła aż do 1978 r. mieściła się przy ul. Mieszka I.

W systemie Polski Ludowej, jako narzędzie kształtowania młodego pokolenia, oświata miała odgrywać szczególną rolę. W Gnieźnie w latach czterdziestych i pięćdziesiątych sieć szkół średnich obejmowała 3 licea ogólnokształcące i 4 szkoły zawodowe. Komuniści bardzo szybko zaczęli kontrolować środowisko i obserwować niepożądany element. W czerwcu 1948 r. miejscowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego posiadał 4 informatorów inwigilujących nauczycieli oraz miał założone 23 „teczki osobiste na nauczycieli i profesorów”. Inwigilowano także uczniów, zwłaszcza klas starszych. We wrześniu 1947 r. PUBP w Gnieźnie posiadał 34 charakterystyki podejrzanych uczniów. Z kolei 13 listopada 1948 r. założoną sprawę obiektową „Chrobry”, w której zarejestrowano 5 osób na podstawie „ich wrogich wypowiedzi” [5]. Wydaje się, że sprawa ta dotyczyła pierwszych działaczy przyszłej konspiracyjnej organizacji harcerskiej PAS.

Podczas II wojny światowej w Wielkopolską Chorągiew Szarych Szeregów tworzyło sześć hufców, w tym gnieźnieński. Ponadto istniało ok. 70 różnej liczebności konspiracyjnych środowisk harcerskich[6]. Jak wspomniano, krótko po wojnie w jeszcze przedwojennym kształcie istniał Związek Harcerstwa Polskiego. Po jego likwidacji młodzi harcerze stanęli przed wyborem między nowym, socjalistycznym ZHP, a działalnością podziemną.

Prawdopodobnie pierwszą organizacją, która powstała na terenie Wielkopolski w wyniku odejścia harcerzy z likwidowanych drużyn harcerskich, była PAS. Początki jej działań sięgają czerwca 1948 roku. Wtedy to grupa harcerzy z inicjatywy Witolda Grzędy, ucznia szkoły średniej, rozpoczęła organizowanie zbiórek, podczas których dyskutowano o audycjach radiowych nadawanych z zachodu. Harcerze ci „pod wpływem audycji radiowych, wrogich nam ośrodków państw kapitalistycznych, podjęli działalność konspiracyjną wymierzoną przeciwko władzy ludowej w Polsce. Liczyli oni na rychły konflikt zbrojny miedzy obozem państw socjalistycznych a obozem państw kapitalistycznych, zakładając, że w wyniku tego konfliktu nastąpi upadek władzy ludowej w Polsce”[7].

Siedmioosobowa grupa rozpowszechniała pośród rówieśników wiadomości zasłyszane w zagranicznych audycjach, jednak nie nadali swojej działalności ram organizacyjnych. Po czasie postanowiono jednak, że należy przyjąć ściślejszą formę organizacyjną. Jednocześnie w kwietniu 1949 r. inicjatorzy uznali, że Witold Grzęda nie dość aktywnie działał i nie nadaje się na przywódcę, co spowodowało jego odejście z tworzącej się organizacji.

Po odejściu Grzędy, dowódcą związku został Zenon Szymański, również były członek ZHP. Początkowo, podczas zebrania w mieszkaniu Z. Wiśniewskiego w lutym 1950 r., organizacja przyjęła nazwę Underground Scouting Army (USA), jednak już w kwietniu zmieniono nazwę na PAS – Podziemna Armia Skautowska. Dokonało się to formalnie dopiero na zebraniu organizacyjnym we wrześniu na stancji u J. Putza[8]. Dowództwo organizacji zmieniło się jeszcze raz w grudniu 1949 roku. Na czele grupy stanął harcerz Zbigniew Rożak. Z kolei na początku kwietnia 1950 r. mianowano skarbnika w osobie Gwidona Skrzypińskiego, a także pierwszego i drugiego zastępcę dowódcy – zostali nimi kolejno Włodzimierz Pietrowski i Aleksander Koperski. 

Struktura grupy

Podziemna Armia Skautowska z czasem powiększała swoje szeregi. We wrześniu 1949 r. liczyła 10 osób, w szczytowym momencie zaś ok. 35-40 osób. Biorąc pod uwagę stan osobowy ówczesnych młodzieżowych grup antykomunistycznych, które zrzeszały zwykle kilku lub kilkunastu członków, można uznać PAS za jedną z najliczniejszych organizacji tego typu w całej powojennej Polsce.

Rosnące szeregi grupy wymusiły ustalenie jednolitej struktury. W kwietniu 1950 r. w lesie koło Gniezna (prawdopodobnie w Dalkach) odbyła się konspiracyjna zbiórka harcerska,  podczas której wybrano komendę oraz zdecydowano o strukturze organizacyjnej. Podstawę działania tworzyć miały 5-osobowe grupy, tzw. „piątki”. „Piątkę” organizował jej dowódca, on werbował członków i tylko on wiedział, kto do jego piątki należy.

Choć trzon PAS stanowili uczniowie Gimnazjum i Liceum im. B. Chrobrego, do organizacji należeli także chłopcy spoza społeczności gimnazjalnej. Byli uczniami innych szkół lub pracowali zarobkowo. Jak wspomina członek PAS Jan B. Ćwikliński: „(...) najczęściej członkowie ‘piątek’ byli zwyczajnie, po kumpelsku ze sobą zżyci, często łączyła ich zażyłość jeszcze sprzed okresu konspiracyjnego, często mieszkali w bliskim sąsiedztwie. W przypadku naszej niekompletnej ‘piątki’ – byliśmy chłopcami z tego samego ‘fyrtla’ (...). Organizacja – dodaje Ćwikliński – była głęboko zakonspirowana, oparta na przemyślanej selekcji i doborze członków. Długo np. nie zdawałem sobie sprawy, że mieszkający w moim najbliższym sąsiedztwie Zbychu Bakowski, Marian Hoffman czy Rysiek Nowak, też byli zaprzysiężonymi członkami PAS”[9].

W innym miejscu Jan Ćwikliński opisuje swoje zaprzysiężenie w organizacji skautów: „Przedwiośnie 1951 roku. Jedno z pomieszczeń sądu na Rynku, od ul. Tumskiej, na pierwszym piętrze. Przysięgę odbiera ode mnie i Tadeusza [Bogajewskiego] ‘Lechu’ – Aleksander Koperski. Znamy się z widzenia, z gimnazjum. Tadek jest pewien, że był też Zbigniew Rożak, który stał na uboczu. Obecny był też Jurek [Kiszka], który miał kontakt z ‘Lechem’. Na gołym stole metalowy krucyfiks, Biblia i pistolet. Mamy świadomość powagi tej szczególnej chwili. Powtarzamy kolejno za ‘Lechem’, drżącym z emocji głosem, rotę przysięgi. Jej tekstu nie pamiętam. Na pewno kończyła się formułą: ‘Tak mi dopomóż, Bóg’”[10]. Autor wspomnień miał wówczas niespełna 15 lat.

Ćwikliński oraz pozostałe osoby z niepełnej „piątki” byli prawdopodobnie ostatnimi zaprzysiężonymi członkami PAS. Dziś trudno jest ustalić dokładną liczbę młodych harcerzy. Głęboka konspiracja wykluczała prowadzenie rejestrów czy list obecności. Zarząd organizacji miał być nieznany szeregowym członkom. Marian Pic, dowódca jednej z „piątek”, w swoich wspomnieniach załącza spis 34 działaczy, opierając się na wyrokach i aktach oskarżenia Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu. Jan Ćwikliński podaje, że ponadto ok. 15 osób mogło uniknąć represji i aresztowania.

Działalność PAS

Aktywność PAS szła dwutorowo. Przede wszystkim uprawiano propagandę antyrządową i szykowano akcje sabotażowe. W okresie od 1949 do 1951 r., oprócz „propagandy szeptanej”, przeprowadzono pięć akcji kolportażu antykomunistycznych i antysowieckich ulotek w Gnieźnie. Ponadto 30 kwietnia 1950 r. dwóch działaczy PAS, A. Koperski i Z. Rożak, wymalowali na bramie domu przy ul. Cierpięgi i na pobliskim parkanie hasła „Śmierć komunistom" oraz obraźliwe uwagi pod adresem marszałka Rokossowskiego[11].

Włodzimierz Heleniak tak wspomina wejście do organizacji i swoją w niej aktywność: „któregoś dnia (...) przez nieżyjącego już dzisiaj Gruszczyńskiego (...) zostałem zwerbowany do takiej działalności. Nie mówiono na razie o nielegalnej organizacji, tylko czy bym  mógł pomóc przy nielegalnych ulotkach na 1 Maja, żeby wyrzucać w bramach, z kominów, dachów itp. Nie było  sprzeciwu z mojej strony. Gruszczyński poznał mnie z czterema czy pięcioma innymi kolegami, którzy już się  tym  trudnili i zaprowadzono mnie do jednego z pomieszczeń, mieszkania Kniffera, kolegi z gimnazjum, w którym było już pełno balotów papieru, i mnie z uwagi na  to,  że mój  ojciec pracował w państwowej firmie stadniny ogierów w Gnieźnie, i że tam był powielacz, skaperowano z tego względu żebym ja mógł ten  powielacz dostarczyć. W efekcie powielacz zorganizowałem. (...) Włączyłem się w nurt tej działalności i w dzień i noc drukowaliśmy te ulotki. Następnie je puszczaliśmy. (...) [Moja aktywność] polegała na tym, że wyraziłem zgodę na przystąpienie do tej działalności, że  zorganizowałem powielacz, że nocami również z nimi drukowałem i układałem teksty, które sprowadzały się do agitacji głównie przeciwko Związkowi Sowieckiemu. M.in. przerobiliśmy, jak pamiętam ‘Międzynarodówkę’: ‘Przeklęty będziesz ty, Stalinie, przeklęty  naród będzie twój’. To były takie przeróbki, które myśmy umieszczali atakując i zapowiadając zmiany, że runie ten kolos itd. Treść ulotek była jednoznacznie ostra, wroga, nasycona dużą nienawiścią. (...) Ja już po miesiącu dowiedziałem się (nim ten powielacz przyniosłem), że jest to organizacja podziemna, o profilu harcerskim, skautowskim, której celem jest oswobodzenie Polski spod kolejnej okupacji – jak myśmy ją nazywali ‘sowieckiej’. I takie było przesłanie, że trzeba robić wszystko, szkodzić, gdzie tylko możliwe, propagandę siać i przeszkadzać, żeby się to nie rozwijało”[12].

Podziemna Armia Skautowska obserwowała działalność ówczesnych sądów. W odpowiedzi na ich wyroki, w lutym 1951 r. w świetlicy Sądu Powiatowego w Gnieźnie członkowie organizacji wystawili sztukę satyryczną pt. „Sądzenie kułaka”. Wcielając się w rolę stron procesowych, sparodiowali działalność ludowego sądownictwa.

PAS podjęła też bardziej radykalne środki. Członkowie związku dokonywali napadów na aktywistów komunistycznych, a także zbierali informacje o pracy aparatu bezpieczeństwa, o Związku Młodzieży Polskiej, czy centrali telefonicznej Urzędu Pocztowego. Wysyłano listy z pogróżkami do osób związanych z PZPR. Prawdopodobnie niektórzy skauci chcieli przeprowadzić zamach na sekretarza Komitetu Miejskiego Partii. Planowano także zniszczenie pomnika żołnierzy sowieckich oraz spalenie bramy triumfalnej, zbudowanej w pobliżu cukrowni w 1950 r. z okazji uroczystości pierwszomajowych. Projektu tego jednak nie wykonano.

Podczas wspomnianej wcześniej zbiórki harcerskiej w kwietniu 1950 r., dowódca grupy Z. Rożak wyznaczył zadanie zdobywania i gromadzenia broni. Harcerze mieli kilkakrotnie, bez powodzenia, próbować wykradać broń pijanym żołnierzom sowieckim[13]. Mimo początkowych trudności, ostatecznie udało się zdobyć co najmniej 3 pistolety, rakietnicę, „karabin oraz 691 sztuk amunicji do niego, 24 sztuki amunicji do fuzji, butelkę prochu, formę do wyrabiania pocisków (...) i literaturę wojskową do nauki o broni”[14]. Gromadzenie broni szło w parze ze szkoleniem. „(...) Była broń, treningi, ćwiczenia w podmiejskim lesie w Gnieźnie na Dalkach.  Tam  były  przechowywane  różne  karabiny,  maszynowe  nawet,  jakiś mauzer (...)” – wspomina W. Heleniak.

W okolicznych lasach kopano ziemianki, w których można było ukryć zebraną broń i amunicję. Arsenał miał zostać użyty w momencie przekształcenia organizacji harcerskiej w oddział partyzancki, a to miało się stać w chwili wybuchu spodziewanej III wojny światowej. W śledztwie UB ustalono, że „grupa zamierzała podjąć regularne działania zbrojne w przypadku konfliktu przeciwko Wojsku Polskiemu i ustrojowi. Ponadto ustalono, że organizacja planowała nawiązanie kontaktów z ambasadą USA, a następnie przez nią chciała uzyskać zrzuty sprzętu wojskowego, w zamian oferując prowadzenie wywiadu gospodarczego, politycznego i wojskowego”[15].

Rozbicie organizacji

Taka „wywrotowa działalność” PAS nie mogła umknąć uwadze służbom bezpieczeństwa Polski Ludowej. Po dwóch latach istnienia związku,  w wyniku prac funkcjonariuszy PUBP w Gnieźnie współpracujących z funkcjonariuszami UB w Wyrzysku, konspiracyjną grupę skautową rozbito. Pomiędzy 16 a 30 kwietnia 1951 roku aresztowano 17 członków PAS.

Marian Pic relacjonuje: „(...) Jest późny wieczór [30 kwietnia 1951 r.]. Minęła 22.00. Jeszcze tyle pracy. Dzwonek do drzwi wejściowych. Chyba wrócił Jasiu – brat. Dlaczego jednak tak natarczywie i długo dzwoni? Otwieram bez wahania. W drzwiach dwóch wysokich silnie zbudowanych mężczyzn. Nie przedstawiają się. Bezpardonowo wchodzą do mieszkania, usuwają mnie z drogi. Nie próbuję ich zatrzymać. Nie te wymiary. Jeden z wprawą sprawdza moje kieszenie, obmacując je z zewnątrz. Drugi jest już w moim pokoju Domagają się wydania broni, ulotek, plakatów. Zaczynają rewizję. Tak jak na filmach. Tam jednak robili to hitlerowcy. Książki lądują na ziemi, wcześniej pobieżnie przerzucanie stronic tak, by ewentualnie luźne kartki wypadały na stół, potem w kąt pokoju. Szafa biblioteczna jest pełna. Na półkach stoi także kilka tomów klasyków marksizmu-leninizmu, koniecznych w szkole dla zrozumienia nowego, wspaniałego świata komunizmu. Te jednak nie wzbudzają ich zainteresowania. Chwała Bogu! Ich wnętrza zawierają dość niecenzuralne dopiski, szczególnie na kartkach z portretami wodzów rewolucji proletariackiej. Byłby naprawdę duży kłopot, gdyby to przeczytali. Interesują ich książki historyczne, te o tematyce powstania styczniowego, wielkopolskiego, literatura legionowa, Ossendowski, wspomnienia luminarzy międzywojnia. Część książek odkładają. To samo dzieje się z maszyną do pisania i kalkami maszynowymi. Zabierają aparat fotograficzny i wszystkie filmy oraz mały aparat radiowy – krzyk ówczesnej techniki, który też będzie dowodem rzeczowym. Przedmioty te nigdy nie wrócą do domu. (...) Żadnych zbędnych pytań i informacji. Idziesz z nami. Wrócisz po wyjaśnieniu kilku spraw. (...) W milczeniu wychodzimy z domu. Idę między dwoma nieżyczliwymi, potężnymi cywilami. Dawid między Goliatami. Szybko mijamy Rynek, przechodzimy ulicą Dąbrówki i następnie skręcamy w Laubitza. Zbliżamy się do gmachu PUBP. Wkładam rękę do kieszeni spodni, by wyjąć chusteczkę do nosa. Ogarnia mnie przerażenie. W kieszeni tkwią dwa naboje do KBKS. Szczyt głupoty i braku wyobraźni. Trzymam je w ręku. Skręcamy drogą przez trawnik. Jest ciemno W ostatniej chwili, kilka metrów przed wejściem, upuszczam te kompromitujące dowody rzeczowe na trawę. Upadają cichutko. Co za ulga. Po chwili zamykają się za mną pierwsze z tak wielu odtąd zamykanych z łoskotem drzwi. Trzask zamków i rygli. Stąd nie ma wyjścia”[16].

Ostateczna likwidacja PAS nastąpiła 19 lipca l951 r., wraz z zatrzymaniem A. Koperskiego. 29 października Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu rozpatrywał jego sprawę. Prokurator oskarżył go o to, że „(...) będąc zastępcą dowódcy nielegalnej organizacji (...), czynił na terenie Gniezna przygotowania do obalenia przemocą demokratycznego ustroju Państwa Polskiego, brał udział w zebraniach konspiracyjnych, gromadzeniu broni palnej i werbunku w szeregi organizacji PAS” oraz „w zabudowaniach swoich rodziców w Gnieźnie przy ulicy Czystej w różnych okresach gromadził i przechowywał broń palną”[17].

Pozostali działacze USA-PAS także spotkali się z represjami. Przetrzymywani najpierw w pomieszczeniach gnieźnieńskiego UB oraz w gnieźnieńskim więzieniu, często po brutalnych śledztwach i przesłuchaniach przewożeni byli do więzienia przy ul. Młyńskiej w Poznaniu. Tam Wojskowy Sąd Rejonowy wydawał surowe wyroki – członkowie konspiracyjnej organizacji otrzymywali karę aresztu (od 1 miesiąca do 7 miesięcy) lub więzienia (nawet do 10 lat).

Wiadomo także, że nieliczni członkowie konspiracji od lata 1950 r. do września 1952 r., oprócz członkostwa w PAS, przygotowywali jednocześnie powołanie Tajnej Organizacji Młodzieżowej (TOM). Grupa liczyła pięciu członków. Byli to: Sylwester Konieczny, Kazimierz Krzywański, Stefan Szarzyński, Jerzy Tamborski oraz dowódca Adam Pipczyński. TOM została jednak wykryta, a jej działacze skazani wyrokiem WSR w Poznaniu z dn. 30 maja 1953 r. na kary od 2 do 7 lat wiezienia.

Pobyt w zakładzie dla młodocianych więźniów politycznych w Jaworznie, gdzie trafiło większość skazanych skautów, na wielu zostawił niezatarty ślad. Często po powrocie z więzienia podupadali na zdrowiu. Później przez wiele lat byli represjonowani przez władzę, nie mogli ukończyć żadnej szkoły średniej, zawodowej ani studiów wyższych, mieli trudności ze znalezieniem pracy. Zmuszeni byli ukrywać swoją antykomunistyczną działalność; nie chcieli opowiadać o trudnym okresie lat 50., o zbrodniach, za które nikt nie poniósł odpowiedzialności.

Dziedzictwo

Mimo rozbicia struktur PAS, jeszcze w 1952 r. PUBP w Gnieźnie prowadził w środowisku młodzieżowym sprawę o kryptonimie „Mądry”. Jej celem było nie tylko rozpoznanie członków PAS, ale także wpływ organizacji na środowisko. Dodatkowo, aby wymazać z historii istnienie reakcyjnej grupy, ówczesny dyrektor liceum nakazał zniszczenie wszystkich kronik szkoły do roku 1953. Przez wiele lat nie mówiono publicznie o tych wydarzeniach, jednak młodzież szkolna pamiętała o ideałach PAS. „Wiedzieliśmy, że po radzieckim wyzwoleniu w naszej szkole działał ruch oporu wśród starszych kolegów, którzy jednak zostali zdemaskowani, relegowani ze szkoły i skazani na dotkliwe wyroki. (...) Wszyscy musieliśmy należeć do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, chociaż znaliśmy przekazywane pokryjomu wiadomości o mordzie katyńskim a także z autopsji wiedzieliśmy, że Katedra została spalona przez Armię Czerwoną podczas wyzwolenia Gniezna w 1945 roku.” – pisze absolwent szkoły Tadeusz Władysław Hermann[18].

Wspomnienia o Podziemnej Armii Skautowskiej odżyły dopiero 26 września 1998 roku, podczas uroczystości jubileuszu 135-lecia Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Chrobrego w Gnieźnie. Wtedy to ponownie spotkali się niepokorni przyjaciele z lat młodości: Włodzimierz Heleniak, Włodzimierz Kazimierski, Konrad Knitter, Aleksander Koperski, Marian Pic, Włodzimierz Pietrowski, Józef Putz oraz Leon Święciochowski. Na wniosek Rady Pedagogicznej, dyrektor liceum Bożena Politowicz wręczyła wszystkim obecnym na uroczystości, a ówcześnie relegowanym karnie uczniom szkoły, członkom PAS, dyplomy Honorowych Absolwentów Gimnazjum i Liceum im. Bolesława Chrobrego. Bohaterskich uczniów uhonorowano również przez odsłonięcie tablicy pamiątkowej w holu placówki.

Fot. http://www.absolwent.gniezno.pl/strona.php?mi=503&lang

opracował Maciej Witczak

____________________________________________________________

Przypisy:

1. K. Krajewski, 20 tysięcy Orląt [w:] Żołnierze Wyklęci 1943-1963, nr 8, Rzeczpospolita, Warszawa 2011.

2. M. Rosalak, Śladem ojców i starszych braci z AK [w:] Żołnierze Wyklęci 1943-1963, nr 8, Rzeczpospolita, Warszawa 2011.

3. E. Rzeczkowska, Tajne organizacje harcerskie w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Pamięć i Sprawiedliwość nr 10/1 (17) 2011, s. 124.

4. K. Brzechczyn, Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce w latach 1945-1956 [w:] A. Łuczak, A. Pietrowicz (red.), Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945-1956, IPN Poznań 2008.

5. T. Rochatka, Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie w latach 1945-1956, Poznań 2009, s. 402-405.

6. B. Kuświk, Antykomunistyczna działalność harcerzy w Wielkopolsce i na Ziemi Lubuskiej w latach 1945-1956, Poznań 2012, s. 19.

7. tamże, s. 110.

8. http://www.absolwent.gniezno.pl/aktualnosci.php?id=33 [dostęp 10.08.2017].

9. http://www.absolwent.gniezno.pl/strona.php?mi=504&lang= [dostęp 11.08.2017].

10. tamże.

11. http://www.absolwent.gniezno.pl/aktualnosci.php?id=70 [dostęp 11.08.2017].

12. B. Kuświk, Antykomunistyczna działalność harcerzy..., dz. cyt., s. 112-113.

13. E. Rzeczkowska, Tajne organizacje harcerskie..., dz. cyt., s. 135.

14. T. Rochatka, Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie..., dz. cyt., s. 406.

15. tamże.

16. http://www.absolwent.gniezno.pl/aktualnosci.php?id=57 [dostęp 11.08.2017].

17. http://www.absolwent.gniezno.pl/aktualnosci.php?id=70 [dostęp 11.08.2017].

18. http://www.absolwent.gniezno.pl/strona.php?mi=511&lang= [dostęp 11.08.2017].

Lista znanych członków PAS:

- Bogdan Adamczewski – uczeń ślusarski szkoły zawodowej (III klasa), skazany na 5 lat.

- Zbigniew Babs – przerwał naukę w 8 klasie, w PAS członek „piątki” B. Gruszczyńskiego. Skazany na 2 lata w zawieszeniu, zwolniony po 7-miesięcznym areszcie.

- Zbigniew Bakowski – członek PAS.

- Stanisław Bara – członek „piątki” A. Koperskiego.

- Tadeusz Bogajewski ur. 1934 – harcerz, członek PAS, później pracował w kolejnictwie.

- Marian Czaja s. Józefa, ur. 28 sierpnia 1931 r. – członek PAS.

- Jan B. Ćwikliński ur. 1936 – harcerz, członek PAS

- Stanisław Elantkowski – uczeń klasy Xa, członek tzw. grupy ulotkowej B. Gruszczyńskiego, po 3-miesięcznym areszcie wydalony ze szkoły.

- Stefan Galantowicz – zastępca dowódcy PAS (do maja 1950), dowódca „piątki”. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 9 lat.

- Bogdan Gruszczyński s. Henryka i Heleny, ur. 11 sierpnia 1932 r. w Gnieźnie – uczeń 10 klasy (Xa) LO, dowódca „piątki”. Skazany na 7 lat.

- Witold Grzęda – inicjator powstania konspiracyjnego związku harcerzy, nie należał jednak do PAS.

- Włodzimierz Heleniak – uczeń klasy Xa, członek tzw. grupy ulotkowej B. Gruszczyńskiego, po 3-miesięcznym areszcie wydalony ze szkoły.

- Marian Hoffman – ukończył 9 klas Liceum Handlowego, w PAS w dyspozycji Z. Rożaka. Skazany na 2 lata w zawieszeniu, zwolniony po 6-miesięcznym areszcie.

- Włodzimierz Kaźmierski (Kazimierski) – członek PAS, sprzedawca w sklepie PSS. Skazany na 6 lat.

- Aleksander „Leszek” Koperski s. Kazimierza i Agaty, ur. 14 marca 1933 r. w Gnieźnie – członek ZHP i KSM, członek PAS (od września 1949) i II zastępca dowódcy (od czerwca lub września 1950 do 30.04.1951), dowódca „piątki”. Aresztowany 19.07.1951 r. i skazany 29.10.1951 r. na 7 lat więzienia. Karę odbywał w wiezieniu w Jaworznie. Zmarł w 2001 r.

- Jerzy Kiszka vel Jerzy Jordan Marcinkowski ur. 1934 – członek PAS. W 1953 skazany na 2 lata za posiadanie broni, wyrok odbywał w zakładzie karnym w Mrowinie k. Poznania. Po 1,5 roku zwolniony z powodu złego stanu zdrowia. Później nauczyciel polonista. Zmarł w listopadzie 1975 r., pochowany na cmentarzu św. Piotra i Pawła w Gnieźnie.

- Konrad Knitter – uczeń klasy Xa, członek tzw. grupy ulotkowej B. Gruszczyńskiego, po 3-miesięcznym areszcie wydalony ze szkoły.

- Benedykt Kłosin s. Wojciecha i Joanny ur. 4 marca 1933 w Gnieźnie – uczeń 10 klasy (Xb) LO, dowódca „piątki” (od początku 1950 r. do 30.04.1951 r.). Aresztowany w wakacje 1951 r., 3 miesiące spędził w areszcie UB i gnieźnieńskim więzieniu. Skazany 29.10.1951 r. na 4 lata wiezienia, po amnestii zmniejszono na 2 lata, wyrok odbywał w Jaworznie. Po ukończeniu szkoły średniej i studiów, podjął pracę jako nauczyciel matematyki; zajmował stanowisko dyrektora Liceum Ogólnokształcącego we Wrześni.

- Sylwester Konieczny – członek PAS oraz TOM.

- Kazimierz Krzywański – członek PAS oraz TOM.

- Ryszard Nowak – uczeń 9 lub 10 klasy, członek PAS. Zwolniony po 4-miesięcznym areszcie.

- Józef Ogiński s. Kazimierza, ur. 28 września 1933 r. – ukończył 9 klasę Gimnazjum Handlowego, członek „piątki” B. Gruszczyńskiego. Skazany na 10 lat więzienia. 

- Marian Pic s. Stanisława i Anieli, ur. 8 września 1933 r. w Gnieźnie – uczeń klasy 11, dowódca „piątki”. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 2 lata w zawieszeniu, zwolniony po 7-miesięcznym areszcie.

- Włodzimierz Longin Pietrowski (Piotrowski) s. Zygmunta i Praksedy, ur. 23 sierpnia 1931 r. w Poznaniu – uczeń 10 klasy (Xb) LO, I zastępca dowódcy PAS (od maja 1950) i dowódca „piątki”. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 7 lat więzienia.

- Adam Pipczyński – członek PAS oraz dowódca TOM.

- Józef Putz – uczeń klasy 11, dowódca „piątki”. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 2 lata w zawieszeniu, zwolniony po 7-miesięcznym areszcie.

- Zbigniew Rożak s. Władysława i Salomei, ur. 28 stycznia 1934 r. w Gnieźnie – uczeń 10 klasy (Xb) LO, drugi dowódca PAS (od lutego 1950 do 28.04.1951). Skazany 15.10.1951 na 9 lat więzienia, po amnestii zmniejszono na 4 lata, wyrok odbywał w Jaworznie.

- Marcin Rutkiewicz – członek „piątki” W. Pietrowskiego. Pierwszy aresztowany przez PUBP w Gnieźnie, skazany na 4 lata.

- Gwidon Skrzypiński – skarbnik PAS. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 4 lata więzienia.

- Andrzej Smolarz – uczeń 10 klasy, członek PAS. Zwolniony po miesiącu aresztu.

- Stefan Szarzyński – członek PAS oraz TOM.

- Zenon Szymański – pierwszy dowódca PAS (od października 1949 do kwietnia 1950), aresztowany 30.08.1951 r., skazany wyrokiem WSR w Poznaniu z dnia 26.10. 1951r.

- Leon Święciochowski (Święcichowski) – uczeń klasy 11, dowódca „piątki”. Zwolniony po 4-miesięcznym areszcie.

- Jerzy Tamborski – członek PAS oraz TOM.

- Zygmunt Wiśniewski – uczeń 9 klasy, dowódca „piątki”. Aresztowany 30.04.1951 r., skazany na 5 lat.

- Zenon Wróblewski ur. 1932 – członek „piątki” A. Koperskiego, ukończył szkołę zawodową.

Źródła:

1. http://1lo.gniezno.pl/ [dostęp 8.08.2017].

2. www.absolwent.gniezno.pl [dostęp 8.08.2017].

3. http://inwentarz.ipn.gov.pl [dostęp 8.08.2017].

4. http://www.taplo.pl/historia.php [dostęp 8.08.2017].

5. K. Brzechczyn, Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce w latach 1945-1956 [w:] A. Łuczak, A. Pietrowicz (red.), Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945-1956, IPN Poznań 2008.

6. H. Czarnecki, Organizacje niepodległościowe działające na terenie Wielkopolski w latach 1945-1956. Przewodnik po dokumentach sądowo-więziennych, Poznań 2009.

7. B. Kuświk, Antykomunistyczna działalność harcerzy w Wielkopolsce i na Ziemi Lubuskiej w latach 1945-1956, Poznań 2012.

8. T. Rochatka, Urząd Bezpieczeństwa w Gnieźnie w latach 1945-1956, Poznań 2009.

9. E. Rzeczkowska, Tajne organizacje harcerskie w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Pamięć i Sprawiedliwość nr 10/1 (17) 2011.

10. J. Wołoszyn, Konspiracja młodzieżowa na ziemiach polskich w latach 1944-1956 [w:] Pamięć i Sprawiedliwość nr 10/1 (17) 2011.

Powstanie Warszawskie - udział ochotników z Gniezna i powiatu gnieźnieńskiego

Żołnierze batalionu "Parasol". Od lewej: NN, Maria Stypułkowska-Chojecka ps. „Kama”
, kpr. pchor. Krzysztof Palester ps. „Krzych”; fot. MPW

Biogramy powstańców warszawskich pochodzących z Gniezna i powiatu gnieźnieńskiego:

 

ppłk cc. Adam Borys ps. „Pług”, „Dyrektor”

Urodzony 10 grudnia 1909 roku w Niechanowie.
Odbył przeszkolenie w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim; absolwent rolnictwa na Uniwersytecie Poznańskim, należał do Korporacji Akademickiej Chrobria. We wrześniu 1939 r. przydzielony do ośrodka zapasowego artylerii w Kielcach, przedostał się na Węgry, gdzie został internowany. Przedostał się do Francji, a następnie do Anglii. Tam odbył szkolenie cichociemnych i w październiku 1942 r. został zrzucony do Polski. W okupowanym kraju dowodził jednostkami "Agat"-"Pegaz"-"Parasol". W Powstaniu Warwszawskim, w stopniu majora, dowodził batalionem „Parasol” zgrupowania „Radosław”. Walczył na Woli, Starym Mieście i Śródmieściu. Został ciężko ranny 6 sierpnia. Po zakończeniu powstania trafił do oflagu IV B Zeithain, z którego powrócił wkrótce po zakończeniu wojny. Represjonowany w czasach stalinowskich, po 1956 r. zrehabilitowany. , był pracownikiem naukowym w Warszawie. Po latach zamieszkał w Witkowie.
Zmarł 27 sierpnia 1986 roku, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Witkowie.

fot. MPW

      kpr. pchor. Kazimierz Brzuszkiewicz ps. „Robert”, „Robert Sobański”

      Urodzony 9 lutego 1920 roku w Gnieźnie.
      Przed wojną mieszkał w Gdyni, gdzie kształcił się w Centralnym Instytucie Badań Lotniczych. Po wkroczeniu Niemców trafił do obozu koncentracyjnego w Stutthofie. W Powstaniu walczył w 2 kompanii 3 batalionu pancernego „Golski” na terenie Śródmieścia. Po upadku zrywu został wzięty do niewoli, jednak udało mu się uciec z transportu. Po wojnie zamieszkał w Gdańsku. Ukończył tamtejszą Politechnikę i został architektem. Był członkiem Światowego Związku Żołnierzy AK Okręg Wielkopolska Środowisko „Syrena” w Poznaniu. Został odznaczony medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” za pomoc niesioną Żydom.
Zmarł 8 lutego 2011 roku w Poznaniu, spoczywa na cmentarzu parafialnym w Przeźmierowie.

http://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/kazimierz-brzuszkiewicz,1254.html

Żołnierze 2 komp. batalionu "Golski". Pierwszy z prawej kpr. pchor. Kazimierz Brzuszkiewicz „Robert”; fot. MPW

plut. Józef Czajkowski ps. „Jaga”

Urodzony 19 stycznia 1913 roku w Gnieźnie.
Służył w plutonie ochronnym Kwatery Głównej Okręgu Warszawskiego AK na terenie Śródmieścia. Po upadku powstania trafił do oflagu VI C Osnabrück.

ppor. Stefan Chojnacki ps. „Choina”

Urodzony 4 kwietnia 1895 roku w Gnieźnie.
We wrześniu 1939 r. walczył w składzie modlińskiego 32 pułku piechoty. Po klęsce wojny obronnej, w listopadzie dołączył do konspiracji. Działał w VI Obwodzie Warszawskiego Okręgu AK. W Powstaniu walczył w I Obwodzie "Radwan" na terenie Śródmieścia.
Zmarł 25 grudnia 1978 roku w Warszawie.

plut. pchor. Arkadiusz Dąbrowski ps. „Sęp”

Urodzony 1 lipca 1923 roku w Gnieźnie.
W trakcie okupacji należał do Narodowych Sił Zbrojnych. W Powstaniu walczył w 3 batalionie pancernym „Golski” na Śródmieściu.
Poległ 25 września 1944 roku na ul. Lwowskiej. Pochowany został w Warszawie.

fot. MPW

      kpr. pchor. Janusz Dereziński ps. „Jarosz”

Urodzony 13 maja 1924 roku w Gnieźnie.
W czasie wojny był członkiem NSZ i AK. W powstaniu walczył w 3 plutonie 4 kompanii batalionu „Tum”, zgrupowania „Kryska” na Czerniakowie. Został ranny 17 września, jednak tuż przed zajęciem dzielnicy przez Niemców, udało mu się przepłynąć Wisłę. Po wojnie służył jako łącznościowiec w Wojsku Polskim, w 1949 r. ukończył studia na Politechnice Łódzkiej. W 2004 r. wydał książkę „Pamiętne miejsca Czerniakowa” dotyczące miejsc pamięci związanych z walkami powstańczymi.
Zmarł 11 czerwca 2014 roku.

http://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/janusz-derezinski,690.html

fot. PAP

      łączniczka Eleonora Galica ps. „Maja”

Urodzona 23 października 1927 roku w Gnieźnie, córka ppłk. Władysława Galicy ps. „Poręba” – oficera Wojska Polskiego i członka ZWZ-AK.
W okupowanej Warszawie pobierała tajne komplety. W 1943 r. wstąpiła do Armii Krajowej, gdzie przeszła szkolenie sanitarne i z zakresu łączności. W powstaniu, jako sanitariuszka, podlegała pod 4 kompanię batalionu „Tum” zgrupowania „Kryska”. Od początku do upadku Powstania działała na terenie Czerniakowa. Uchodząc z Warszawy, przepłynęła Wisłę. Po wojnie podjęła studia – najpierw stomatologię, później medycynę. W 1949 r. jako jedna z pierwszych kobiet w Polsce zaczęła specjalizować się w urologii.

http://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/eleonora-galica-zaremba,1440.html
https://www.youtube.com/watch?v=LiwV2qBZKTk

fot. MPW

      mjr Ludwik Gawrych ps. „Gustaw”, „1944”

Urodzony 23 sierpnia 1907 roku w Pyszczynie.
W 1932 r. ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. We wrześniu 1939 r. jako adiutant dowódcy 58. Pułku Piechoty brał udział w walkach pod Kutnem i w Puszczy Kampinoskiej. Wzięty do niewoli, uciekł w trakcie transportu do oflagu i powrócił do Poznania. Natychmiast przystąpił do pracy konspiracyjnej      w Wojskowej Organizacji Ziem Zachodnich. Po rozbiciu struktur przez Gestapo, ewakuował się do Warszawy. Tam należał do NOW-AK. W trakcie Powstania dowodził batalionem „Gustaw” i „Gustaw-Harnaś” zgrupowania „Róg”, walczących na obszarze Woli i Starego Miasta. Został ranny 4 sierpnia. Po powstaniu uciekł z transportu jadącego do obozu jenieckiego. Po wojnie pracował zawodowo w wielkopolskiej służbie zdrowia i społecznie w ZHP. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy oraz Krzyżem Walecznych.
Zmarł 30 sierpnia 1979 r. w Słupcy, pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.

      kpr. pchor. Leon Grabski herbu Wczele ps. „Blaszka”, „Zygmunt”

Urodzony 27 stycznia 1919 roku w Gnieźnie, syn rtm. Edwarda Grabskiego.
Przed wojną studiował na Wydziale Chemii Politechniki Lwowskiej. W 1940 r. wstąpił w szeregi konspiracyjnych Narodowych Sił Zbrojnych. Walczył w kompanii „Legia Akademicka” batalionu „Gozdawa” zgrupowania „Sosna” na Starym Mieście oraz w 1 kompanii „Warszawianka” I batalionu „Lecha Żelaznego” zgrupowania „Chrobry II” na terenie Śródmieścia. W końcowej fazie Powstania awansowany na plutonowego podchorążego. Został odznaczony Krzyżem Walecznych.
Poległ 24 września 1944 roku na ul. Pańskiej i spoczął na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
W Powstaniu walczyli także pozostali członkowie jego rodzeństwa: Teresa ps. „Prosna II” (zm. 1945), Barbara ps. „Prosna” (zm. 1995) oraz Edward ps. „Edas” (również członek NSZ, poległ w sierpniu 1944 r., prawdopodobnie w trakcie ewakuacji kanałami ze Starego Miasta).

st. strz. Janusz Holka ps. „Janusz”

Urodzony 18 grudnia 1918 roku w Gnieźnie.
W czasie wojny działał w plutonie 167 2 kompanii „Szarych Szeregów” w batalionie „Kiliński”. Brał udział w walkach w północnym Śródmieściu. Po upadku Powstania trafił do obozu jenieckiego, po wojnie zamieszkał w Łodzi.

strz. Ryszard Holka ps. „Znicz”

Urodzony 13 lipca 1926 roku w Gnieźnie.
Walczył na Mokotowie w szeregach II plutonu kompanii B-3 batalionu „Bałtyk”. Po upadku powstania trafił do niewoli niemieckiej.
Zmarł w Warszawie 10 maja 1996 roku.

łączniczka Maria Jańczak ps. „Jagusia M.”

Urodzona 5 sierpnia 1924 roku w Gnieźnie.
Działała w VI Okręgu Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej na terenie północnego Śródmieścia.

strz. Witold Jańczak ps. „Wójcik”

Urodzony 19 grudnia 1925 roku w Gnieźnie.
Walczył w 167 plutonie 2 kompanii „Szarych Szeregów” batalionu „Kiliński” na terenie Śródmieścia. 7 września 1944 roku został ranny na ul. Nowy Świat, po powstaniu trafił do niewoli.
Zmarł 9 września 1986 roku w Bydgoszczy.

łączniczka Barbara Jurewicz ps. „Baśka”

Urodzona 20 września 1920 roku w Gnieźnie.
Uczestniczka Powstania. Po wojnie ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie, występowała jako aktorka teatralna. Przez lata mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie działała w ośrodkach polonijnych. Po powrocie do Polski nie podjęła już działalności artystycznej. Była siostrą aktorki Aliny Jurewicz oraz matką aktora Jana Jurewicza.
Zmarła 21 kwietnia 2017 r., została pochowana w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

peżetka Maria Jurewicz ps. „Marysia”

Urodzona 6 września 1925 roku w Gnieźnie.
W Powstaniu Warszawskim podlegała 4 Rejonowi „Reguła” I Obwodu „Radwan” na Śródmieściu. Tam działała jako „peżetka” (PŻ, Pomoc Żołnierzowi). PŻ było kobiecą organizacją, której zadaniem była opieka nad żołnierzami AK. W czasie Powstania liczyła ok. 200 osób. „Peżetki” zorganizowały ponad 30 gospód, które zapewniały powstańcom wyżywienie, opiekę nad rannymi, pranie i naprawę odzieży, oraz dawały możliwość odpoczynku – w gospodach można było słuchać radia, czytać książki i prasę powstańczą. W czasie powstania poległo ok. 50 członkiń PŻ. Wiele z tych, które przeżyły, po wypędzeniu z Warszawy poszło ochotniczo z powstańcami do stalagów i oflagów, aby tam im pomagać. Maria Jurewicz po upadku powstania również dostała się do niemieckiej niewoli.

kpr. Kalikst Kapella ps. „Kosma”

Urodzony 20 sierpnia 1922 roku w Gnieźnie.
Walczył początkowo w zgrupowaniu „Sienkiewicz”, później w III plutonie batalionu „Gozdawa”, na Starym Mieście i Śródmieściu. 27 sierpnia został ranny. W Warszawskim Korpusie AK służył w 15 pułku piechoty AK „Wilków”. Po upadku Powstania dostał się do stalagu 344 Lamsdorf, następnie do stalagu VII B Memmingen, z którego został zwolniony 15 listopada 1944 roku. Po wojnie wstąpił do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech, skąd trafił do Anglii.

kpr. pchor. Stefan Kiersanowski ps. „Mechanik”

Urodzony 13 lipca 1923 roku w Gnieźnie.
W latach okupacji działał w Narodowej Organizacji Wojskowej oraz w Armii Krajowej. W trakcie Powstania walczył w kompanii „Genowefa” zgrupowania „Harnaś”, następnie w Oddziale Specjalnym batalionu „Gustaw-Harnaś”. Walczył na Woli, Starym Mieście i Śródmieściu, a po kapitulacji trafił do niemieckiej niewoli.

kpr. pchor. Alfred Łukowski ps. „Tygrys I”

Urodzony 10 lutego 1926 r. w Witkowie.
Walczył w Śródmieściu w III plutonie 1 kompanii „Warszawianka” I batalionu „Lecha Żelaznego” w zgrupowaniu „Chrobry II”.
Poległ 28 sierpnia 1944 roku. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Witkowie.

plut. pchor. Zbigniew Łukowski ps. „Blondyn”

Urodzony 15 maja 1922 r. w Witkowie, starszy brat Alfreda ps. „Tygrys”.
Brał udział w walkach powstańczych jako żołnierz 1 kompanii „Warszawianka” I batalionu „Lecha Żelaznego” zgrupowania „Chrobry II”. Został ranny we wrześniu 1944 r. w głowę i lewe ramię. Umieszczony w szpitalu powstańczym przy Chmielnej 20, 14 września przeniesiony do szpitala na Mokotowskiej 55
Zmarł 3 października 1944 roku w szpitalu. Pochowany razem z bratem w Witkowie.

grób braci Łukowskich w Witkowie; fot. Grzegorz Musidlak

Eleonora Malejewska ps. „Nora”, „Majewska”

Urodzona 12 czerwca 1923 roku w Gnieźnie.
W konspiracji należała do VI Obwodu AK. W Powstaniu służyła w 1 kompanii zgrupowania „Bartkiewicz”, następnie w Komendzie Placu Warszawa-Południe w stołecznym Śródmieściu. Po upadku powstania trafiła do niewoli niemieckiej.
Zmarła 5 lutego 2003 roku w Warszawie, będąc w stopniu podporucznika.

Henryk Mierkiewicz ps. „Benet”

Urodzony 26 marca 1925 roku w Gnieźnie.
Walczył w plutonie 1646 zgrupowania 1643 na Pradze.

Jan Mierkiewicz  ps. "Struna"

Urodzony 10 października 1921 r. w Gnieźnie.
W powstaniu walczył w VI Obwodzie AK, w plutonie 1667 zgrupowania 1666 na Pradze. Opuścił Warszawę wraz z ludnością cywilną.

kpr. pchor. Zdzisław Mierkiewicz ps. „Farys”

Urodzony 7 września 1923 roku w Gnieźnie.
Walczył w plutonie 1667 zgrupowania 1666 na Pradze.

pchor. Aleksander Nawrocki

Urodzony 15 grudnia 1926 roku w Gnieźnie.
Walczył w powstaniu, po jego upadku trafił do niewoli niemieckiej.

plut. pchor. Antoni Niedźwiedziński ps. „Omega”, „Niedźwiedzki”

Urodzony 26 lipca 1918 roku w Gnieźnie.
Walczył w Grupie Bojowej „Krybar”, następnie w zgrupowaniu „Hal” na Powiślu i Śródmieściu. Po upadku Powstania trafił do stalagu 344 Lamsdorf.

kpr. Roman Nowakowski ps. „Jerzy”, „Tadeusz Górka”

Urodzony 1 lipca 1921 roku w Powidzu.
Przed wybuchem powstania należał do Okręgu I NSZ. W sierpniu 1944 r. walczył w 4 kompanii II batalionu „Lecha Grzybowskiego” zgrupowania „Chrobry II” na terenie Śródmieścia. Po upadku powstania trafił do niewoli niemieckiej.
Zmarł 12 sierpnia 1996 roku w Kanadzie.

ppor. Bolesław Wincenty Pawlak ps. „Bolek”

Urodzony 9 lipca 1908 r. w Dziekanowicach
Absolwent medycyny na Uniwersytecie Poznańskim, członek Korporacji Akademickiej Chrobria. Po studiach uczęszczał do Centralnej Wyższej Szkoły Sanitarnej w Warszawie, następnie rozpoczął w Warszawie praktykę lekarską. W wojnie obronnej 1939 r. ranny, w czasie okupacji pracował w szpitalu przy ul. Żelaznej w Warszawie. W Powstaniu działał w punkcie sanitarnym w Śródmieściu, w batalionie „Zaremba-Piorun”. Po upadku powstania opuścił Warszawę z ludnością cywilną. Mieszkał w Częstochowie, po wojnie powrócił do stolicy. Tam pracował jako ordynator oddziału ginekologicznego szpitala wojskowego, a następnie lekarz szpitala miejskiego, prowadził także praktykę prywatną,
Zmarł 20 października 1986 w Warszawie i tam został pochowany.

fot. MPW

      łącznik Zenon Piwecki ps. „Maluśki”

Urodzony 1 września 1932 roku w Gnieźnie.
W 1943 r. wstąpił do Szarych Szeregów. W wieku niespełna 12 lat wziął udział w Powstaniu Warszawskim jako łącznik w 4 kompanii „Warta” batalionu „Kiliński”. Przeszedł szlak bojowy z Woli na Stare Miasto, skąd kanałami przedostał się do Śródmieścia, a później na Czerniaków. 30 sierpnia 1944 r. na ul. Zakroczymskiej został ranny. Z powstania wyszedł wraz z ludnością cywilną. Po wojnie zamieszkał w Inowrocławiu wraz z matką i bratem Marianem, oficerem 1 dywizji pancernej gen. Maczka. W 1950 r. powrócił do rodzinnego miasta. Po ukończeniu studiów prawniczych w Poznaniu pracował jako radca prawny. W 1989 r. założył w Gnieźnie Związek Żołnierzy AK wg struktur lat okupacji i został jego pierwszym komendantem.

https://przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2004/Przewodnik-Katolicki-35-2004/Archidiecezja-Gnieznienska/Maluski

plut. Wincenty Pluciński ps. „Ryś”

Urodzony 19 stycznia 1914 roku w Pakszynie.
Walczył w zgrupowaniu „Sienkiewicz”, później w 1 kompanii „Troki” batalionu „Łukasiński”, następnie w batalionie „Gozdawa”. Działał na Starym Mieście, skąd kanałami dostał się na Śródmieście. Został ranny 30 sierpnia 1944 roku, wydostał się później z miasta wraz z rannymi.

sanitariuszka Irena Podgórska ps. „Huczwa”, „Rena”

Urodzona 20 maja 1924 roku w Gnieźnie.
W konspiracji członkini Obwodu Hrubieszów AK. Walczyła w III plutonie 6 kompanii zgrupowania „Kryska” na terenie Górnego Czerniakowa, później po przejściu kanałami także na Mokotowie. Opuściła miasto wraz z grupą ludności cywilnej.
Zmarła 1 czerwca 2003 r. w Warszawie.

kpr. pchor. Arkadiusz Rudzki ps. „Orzeł”

Urodzony 2 czerwca 1923 roku w Gnieźnie.
W 1940 r. wstąpił do Szarych Szeregów, gdzie brał udział w akcjach małego sabotażu. Rok później należał do Grup Szturmowych. W 1942 roku ukończył tajną Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty. W Powstaniu walczył w plutonie szturmowym ppor. "Antoniego" w 3. kompanii „Edward” batalionu „Wigry” zgrupowania „Róg”. Walczył na Starym Mieście, Woli, Żoliborzu i Śródmieściu. Dwukrotnie ranny, w rękę i twarz. Po ewakuacji do Śródmieścia przebywał w szpitalu przy ul. Książęcej i Wspólnej, do oddziału powrócił w połowie września 1944. Po Powstaniu dostał się do niemieckiego stalagu XI B Fallingbostel oraz stalagu VI J Dorsten i Krefold. Do Polski wrócił w 1947 roku. Został odznaczony Krzyżem Powstańczym, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Wojska oraz The War medal 1939-45.
Zmarł 22 maja 1992 roku w Warszawie.

strz. Marian Silski ps. „Fergus”

Urodzony 24 stycznia 1924 roku w Gaju.
W konspiracji od 10 czerwca 1944 roku. Walczył w kompanii kpt. "Mścisława” w Grupie „Kampinos”, a po przedostaniu się do Warszawy w plutonie 260 zgrupowania „Żyrafa” na terenie Żoliborza. Wyjechał z Warszawy wraz z rannymi.

kpr. pchor. Janusz Skowroński ps. „Roman”

Urodzony 25 grudnia 1922 roku w Witkowie. W trakcie powstania walczył w Państwowym Korpusie Bezpieczeństwa w komisariacie przy ul. Poznańskiej. Został ranny 14 września. Ze stolicy wydostał się wraz z ludnością cywilną. Po wojnie osiadł w Warszawie.

kpr. Janusz Skrzyński ps. „Śmiały”

Urodzony 16 listopada 1924 roku w Gnieźnie.
Należał do 1 Rejonu VI Obwodu AK. Walczył na terenie Pragi, opuścił miasto wraz z ludnością cywilną. Został wywieziony do niemieckiego obozu KL Ravensbrück.
Zmarł 22 kwietnia 1945 roku w obozie.

Jego brat kpr. pchor. Leszek Skrzyński ps. „Boruta” walczył w batalionie "Dzik" na Starym Mieście, poległ 12 sierpnia 1944 r.

strz. Edward Stablewski ps. „Dzik”

Urodzony 27 sierpnia 1921 roku w Gnieźnie.
Walczył w Śródmieściu w batalionie „Bełt” VI zgrupowania Wojskowej Służby Ochrony Powstania. Opuścił miasto wraz z ludnością cywilną.
Zmarł w 5 listopada 1967 roku w Warszawie.

sanitariuszka Danuta Ilona Szczepańska ps. „Danka”, „Biała”

Urodzona 12 marca 1925 roku w Gnieźnie.
W Powstaniu sanitariuszka i łączniczka w II plutonie 4 kompanii zgrupowania „Bartkiewicz”. Działała na terenie Śródmieścia, a po upadku powstania trafiła do niewoli. Po wojnie tancerka, choreograf, pedagog.
Zmarła 16 lipca 2010 roku.

sanitariuszka Henryka Wężyk ps. „Rysia”

Urodzona 17 lutego 1921 roku w Gnieźnie.
Działała w zgrupowaniu „Kuba-Sosna” na terenie Starego Miasta, opuściła Warszawę na początku września wraz z ludnością cywilną.

kpr. pchor. Zbigniew Wojciechowski
Urodzony 15 lutego 1923 roku w Gnieźnie. Walczył w zgrupowaniu „Bartkiewicz” na terenie Śródmieścia.

Stanisław Wysocki
Urodzony 29 marca 1910 roku w Gnieźnie.
W Powstaniu walczył prawdopodobnie w oddziale „Barry” Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa na terenie Starego Miasta i Śródmieścia. Opuścił miasto z ludnością cywilną.

sanitariuszka Halina Zakrzewska ps. „Halina”
Urodzona 15 marca 1920 roku w Gnieźnie.
działała w Punkcie Opatrunkowym nr 102 II Obwodu „Żywiciel” na Żoliborzu.
Zmarła 30 września 1944 roku w wyniku odniesionych ran.       

ppor. Jerzy Lech Zakrzewski ps. „Wąsik”

Urodzony 14 grudnia 1921 roku w Gnieźnie.
W 1935 r. po przeniesieniu się rodziców do Warszawy, gdzie należał do 5 Warszawskiej Drużyny Harcerzy. Świadectwo dojrzałości uzyskał na tajnych kompletach w 1941 r. W tym samym roku rozpoczął studia na tajnej Politechnice Warszawskiej, zaliczając trzy lata nauki. Od listopada 1942 r. członek Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Początkowo w III plutonie „Ryszard” 2 kompanii „Rudy”. Brał udział w akcji „Sieczychy”. W maju 1944 r. ukończył II turnus Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty „Agricola”. W Powstaniu dowodził drużyną w I plutonie „Sad” 2 kompanii „Rudy” batalionu „Zośka” zgrupowania „Radosław” na terenie Woli i Starego Miasta. Odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
Poległ 28 sierpnia 1944 r. w trakcie bombardowania kwatery kompanii przy ul. Franciszkańskiej.

   

sanitariuszka Teresa Żakowska

Urodzona 21 maja 1926 roku w Gnieźnie.
Podczas Powstania działała w punkcie sanitarnym na Woli. Po zakończeniu zrywu wyszła z miasta wraz z ludnością cywilną.

_____________________________________________________________

Lista powstała w oparciu o artykuł „Byli z Gniezna, walczyli w Warszawie” red. Rafała Wichniewicza. Biogramy powstańców zostały potwierdzone w internetowej bazie danych Muzeum Powstania Warszawskiego.

źródła:

1. https://www.gniezno24.com/reportaze/item/4536-byli-z-gniezna-walczyli-w-warszawie?start=20 [dostęp 2.08.2017]

2. http://www.1944.pl/ [dostęp 2.08.2017]

3. www.archiwumkorporacyjne.pl [dostęp 3.08.2017]